همه کسانی که دانشجوی علم اقتصاد بوده اند یا علاقه ای به مطالعات اقتصادی دارند نام ” آدام اسمیت ” (۵ ژوئن ۱۷۲۳ – ۱۷ ژوئیه ۱۷۹۰) را شنیده اند. وی فیلسوفی اسکاتلندی بود که از او به عنوان پیشروی اقتصاد سیاسی یاد می‌شود. او همچنین از نظریه‌پردازان اصلی نظام سرمایه‌داری مدرن به شمار می‌رود؛ اسمیت ایده‌های خود راجع به اقتصاد را در کتاب خود ” ثروت ملل ” به تفصیل شرح داده است.« دستان نامریی » آدام اسمیت، اساس و بنیان اندیشه های اقتصادی او را که در کتاب بی نظیرش ” ثروت ملل ” تجلی یافته، شکل می دهد. اندیشه هایی که برای اولین بار با نگرش تحلیلی، منسجم و نظام‌مند به مباحث اقتصاد، آنرا بصورت یک علم تدوین کرد و با بنیان گذاری آنچه امروز، اقتصاد کلاسیک نامیده می شود، لقب پدر علم اقتصاد را برای صاحب این اندیشه ها به ارمغان آورد.

« دستان نامریی » آدام اسمیت که به احتمال زیاد نتیجه تعمیم نظریه ” دست راهنما “ی استاد اخلاقش، فرانسس هاچسن از دنیای اخلاق به دنیای اقتصاد است، در واقع چنین تحلیل می کند که برای تنظیم قیمت کالاها، مقدار و نحوه تولیدات، لازم نیست متوسل به دولت یا متولیانی شد که تعیین کنند، چه چیزی تولید شود؟ چگونه و با چه قیمتی؟ بلکه این نظم بازار آزاد است که با سیستم مبادله یا تجارت آزاد و با انگیزه های خودخواهانه، منفعت طلبانه و کمال جویانه تک تک افراد جامعه به گونه ای تنظیم می شود که در نهایت بهترین پاسخ را برای این سوالها یافته و تامین کننده نفع همگانی می شود. آدام اسمیت این قابلیت بازار آزاد را « دستان نامریی » بازار نامید.

اساس نظریه فرانسس هاچسن؛ استاد اخلاق آدام اسمیت نیز بر این پایه استوار است که حاکمیت بهتر اخلاق در جامعه، نه نتیجه یک مرجع اخلاقی مانند روحانیون یا دولت است، بلکه نتیجه یک نظم طبیعی نشات گرفته از خرد جمعی است که این خرد جمعی بهتر از هر نهاد و متولیانی می تواند مسیر درست اخلاقی جامعه را تعیین کند.

حال با توجه به آنچه آمد باید به این سئوال پاسخ داد که چرا جامعه ما هر از گاهی دچار تلاطمی اقتصادی اجتماعی یا سیاسی می شود؟ وآیا اخلالگران و مفسدان اقتصادی یا توطئه گران خارجی و دشمن بوجودآورنده چنین بحران و تلاطم هایی هستند؟ وآیا با نگاه های نظامی و امنیتی و بگیر و ببند و بازداشت و محاکمه و زندان و ایجاد رعب می توان مسئله حل کرد؟ در پاسخ به این سئوالات از منظر علمی به جرئت می توان گفت که بستر و زمینه چنین رخدادهایی در جامعه را عملکرد حاکمیت بطور کلی و دولت بطورخاص بوجود می آورد، و در واقع بازاری را در « اقتصاد و سیاست » می سازد که « دستان نامرئی » بصورتی کاملا سودجویانه فعال می شوند تا بهره اقتصادی و سیاسی خود را از شرایط حادث ببرند. وقتی نقدینگی کشور در طول ۶ سال نزدیک به ٣ برابر افزایش می یابد وتولید ملی نمی تواند همپای آن حرکت کند، و درنتیجه شاخص تورم افزایش نزدیک به چهار برابری سطح عمومی قیمت ها را ثبت می کند، و نرخ بیکاری تکان نمی خورد، و ارزش پول ملی به یک سوم می رسد، و مجموعه عملکرد اقتصادی کشور انباشتی از ناکارآمدی و بی کفایتی را تلنبار می کند، آیا انتظاری جز سودجویی و رانت خواری از برخی افراد و گروه ها می توان داشت؟

درعالم « سیاست » هم، اگر شرایط بازار رقابتی برقرار باشد، « دستان نامرئی » با انگیزه های خودخواهانه، منفعت طلبانه و کمال جویانه تک تک افراد جامعه به گونه ای تنظیم می شود که بیشترین سود و منفعت را برای کل جامعه به همراه داشته باشد، و هنگامی که شرایط غیررقابتی و گزینشی می شود، مانند آنچه در کشورمان در باره انتخابات و استخدام ها شاهدش هستیم، بازهم « دستان نامرئی » کار خود را می کند بدون آنکه منفعتی برای جامعه داشته باشد و فقط شاهد برکرسی نشستن افرادی برمناصب و پست هایی هستیم که شایستگی اش را ندارند، و بنام خدا و دین فقط در پی پرکردن جیب خود بوده و حاضر به انجام هرکاری هم برای حفظ مقام و منصب خود باشند!

همچنانکه اسمیت به شیواترین وجه توضیح داده است در ایران هم « دستان نامرئی » مثل همه جای دیگر عالم عمل می کند با این تفاوت که در ” اقتصاد و سیاست نفتی – رانتی – دولتی ” ایران امکان استفاده این « دستان نامرئی » برای آنانی که دسترسی به اطلاعات پنهان و محافل و مجاری قدرت دارند، بسیار گسترده است و جلوی کارکرد این « دستان نامرئی » را با بگیر و ببند و نیروهای امنیتی و انتظامی و قوه قضائی هم نمی توان گرفت چون نامرئی است و دربندی سر از روزن درآرد! راه حل بنیادی اینکه این « دستان نامرئی » در راه خیر عمومی بکار افتد و اسباب رشد و پویایی اقتصادی و سیاسی را در کشور دامن زند به ایجاد شرایط عادلانه به مفهوم عام و رقابتی در کشور در سایه حاکمیت قانون بازمی گردد که جزء وظائف اصلی حاکمیت و دولت برای ” حکمرانی خوب ” است و هیچ برنامه و راه دیگری برای مبارزه با فساد و رانت جویی و… جز این کارآمد و پاسخگو نیست.حاکمیت براحتی می تواند تجربه سال های گذشته را، که ناشی از شرایط غیررقابتی و رانتی بوده، مطالعه و مرور نماید. با اینکه نظام هزینه سنگینی را برای یکدست کردن حاکمیت با اعمال قانون گزینش و ” نظارت استصوابی ” برای پر کردن مناصب حکومتی و کرسی های مجلس و… پرداخته اما نتیجه حاصله جز بی کفایتی و ناکارآمدی مفرط دراداره کشور نبوده است! از اینرو انتظار می رود حاکمیت برگزاری انتخابات های آزاد و رقابتی و عادلانه را با همه لوازم و مقتضیاتش برای آینده در دستور کار قرار دهد تا از این طریق بتوان بستر حل مسائل ملی را که دامنگیر کشور شده است با مشارکت همه ایرانیان فراهم آورد، و البته حاکمیت باید بستر ساز این شرایط رقابتی و عادلانه در همه عرصه های حیات شهروندان ایرانی باشد تا « دستان نامرئی » در مسیر تامین منافع ملی بکار افتد. هیچ انسانی از انگیزه های خودخواهانه، منفعت طلبانه و کمال جویانه خالی نیست اما انسانها می توانند این انگیزه ها را در زرورقی از عناوین وجیه و زیبا بپوشانند تا با استفاده از شرایط رانتی راه خود را در دستیابی به مناصب و منافع مادی و معنوی هموار نمایند! در عالم واقع « اقتصاد و سیاست و دستان نامرئی » همزادند و با هم قدم برمی دارند و با هیچ ترفندی نمی توان اینها را ازهم جدا کرد جز اینکه در شرایط رقابتی و عادلانه « اقتصاد و سیاست » می توان این « دستان نامرئی » را درجهت خیر عمومی جهت داد و بکار انداخت، اما در شرایط رانتی و غیررقابتی و ناعادلانه میدان را برای تاخت و تاز سودجویان و منفعت طلبان و رانت خواران باز و هموار و جامعه را از خیر عمومی محروم می شود. خیل انبوه افراد ظاهرالصلاحی که اینروزها در دادگاه های رسیدگی کننده به مفاسد اقتصادی نامشان بر صفحات رسانه ها افتاده است زنگ خطر فساد نظامند را بصدا درآورده، و نیاز به انجام اصلاحات ساختاری در نظام اداری اجرائی کشور را بیش از پیش برجسته و ظاهر ساخته است، و هشدار می دهد تاخیر در انجام اصلاحات آفات و خسارات بیشتری را در پی خواهد داشت.

سلام بر تو ای وارث آدم برگزیده خدا، سلام برتو ای وارث نوح پیام آور خدا،

همه انبیاء الهی برای این برانگیخته بسوی بشر و پیام آور دعوت به توحید و خداپرستی و دوری از طاغوت و بت پرستی شدند که ” لیقوم الناس بالقسط ” ( تا مردم را به برپایی عدالت در جامعه بشری وادارند )، چرا که در جهان بینی توحیدی که انبیاء مُبَشّر و مُبَلّغ آن بوده اند، به صراحت قرآن، انسان بما هو انسان کرامت و ارزش ذاتی دارد: ” و به راستى ما فرزندان آدم را کرامت دادیم و آنان را در خشکى و دریا [بر مرکبها] برنشاندیم و از چیزهاى پاکیزه به ایشان روزى دادیم و آنها را بر بسیارى از آفریده‏هاى خود برترى آشکار دادیم. ” ( سوره ١۷ آیه ۷٠ )، ” پس وقتى آن را درست کردم [ مقدمات آفرینش انسان ] و از روح خود در آن دمیدم [ به ملائکه گفته شد ] پیش او به سجده درافتید. ” ( سوره ١۵ آیه ٢٩ و سوره ۳٨ آیه ۷٢ )، ” و هنگامیکه پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینى خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسى را مى‏گمارى که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه مى‏کنیم و به تقدیست مى‏پردازیم، فرمود من چیزى مى‏دانم که شما نمى‏دانید. و [خدا] همه [معانى] نامها را به آدم آموخت ‏سپس آنها را بر فرشتگان عرضه نمود و فرمود اگر راست مى‏گویید از اسامى اینها به من خبر دهید. گفتند منزهى تو، ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته‏اى هیچ دانشى نیست، تویى داناى حکیم. ” ( سوره ٢ آیات ۳٠-۳۳ ).

 انسان « کرامت » دارد چون حامل روح خداست، و جانشین خدا بر روی زمین، و انبیاء آمده اند که با آگاهی بخشی و بیدار کردن عقول آدمیان، این خمیرمایه و سرمایه وجودی را بکار اندازند، و انسانها را به جایگاهی که شایسته آن درچرخه خلقت و هستی هستند، تشویق و ترغیب نمایند، و به برپایی معنویت و عدالت و تحقق جامعه توحیدی وادارند، جامعه ای که در آن حقوق انسان به ما هو انسان تامین و تضمین شود و درآن نشانه ای از استبداد و دیکتاتوری و تحقیر آدمیان نباشد

اگر بخواهیم در خلاصه ترین وجه به حرکت امام حسین و واقعه عاشورا بنگریم در خواهیم یافت که حرکت امام در تداوم راه انبیاء الهی و سیره علوی برای پاسداشت « کرامت انسان » در عالی ترین شکل بوده است. این حرکت وقتی آغاز شد که معاویه با نقض مهمترین ماده قرارداد صلح با امام حسن و تعیین فرزندش یزید به عنوان جانشین راه را برای اعتراض و به رسمیت نشناختن رژیم حاکم بروی امام حسین باز کرد، و آنگاه که حاکم مدینه به نمایندگی از سوی یزید خواست به زور و ارعاب از امام حسین برای او بیعت و رای بگیرد، امام این حرکت اعتراضی ( بزبان امروزی اعتراض مدنی و مسالمت آمیز ) را با خروج از مدینه با همراهی یاران و اهل بیتش بسوی مکّه شروع و آشکار ساخت. امام حسین به صراحت هدف خود را از این حرکت اعتراضی اینگونه بیان می دارد: ” همانا من برای شرارت و گستاخی و ظلم و فساد براه نیافتادم، همانا من به دنبال انجام اصلاحات در امت جدم رسول الله بپا خواستم، اراده کرده ام بر انجام امر به معروف و نهی از منکر، و عمل به شیوه و سیره جدم و پدرم علی ابن ابی طالب، پس هرکه مرا بواسطه حق قبول کرد بخدا قسم که من شایسته این حق هستم، و هرکه دعوت مرا رد کرد براین وضعیت صبر خواهم کرد تا خدا قاضی بین من و این مردم برپایه حق باشد، و خداوند بهترین حاکمان است

با توجه به زمینه ها و بسترهایی که حرکت امام حسین در درون آن شکل گرفته و شرایط محیطی و محاطی زمانه ای که امام در آن بسر می برد، در این سخنان به خلاصه ترین وجه هدف حرکت خود را بیان می دارد: انجام اصلاحات در جامعه اسلامی؛ و از اینروست که بسوی مکّه، که محل تجمع مسلمانان از اقصی نقاط سرزمین اسلامی است،حرکت می کند تا با گفتگو و اگاهی بخشی وجدان خفته آنان را نسبت به پیام اصلی انبیاء و « کرامت انسان » و دلیل بیعت نکردنش با یزید اعلام دارد: ” و هنگامیکه که جامعه اسلامی به حاکمی همچون یزید مبتلا گردد پس براسلام باید سلام فرست

امام حسین در این حرکت اعتراضی اصلاحی متناسب با شرایط محیطی عمل می کرد از اینرو حرکت امام را می توان در چهار مرحله صورت بندی کرد: مرحله اول خروج اعتراضی از مدینه بسوی مکّه برای آگاهی بخشی، مرحله دوم حرکت از مکّه بسوی کوفه در پاسخگویی به دعوت مردم برای قبول مسئولیت رهبری، مرحله سوم حرکت بسوی مکانی که خارج از سلطه حاکمیت یزید باشد، و مرحله چهارم اجبار به اسکان در سرزمین کربلا و رخداد واقعه عاشورا. کالبدشکافی تاریخی علل و زمینه های رفتاری امام حسین درهریک از این مراحل درحوصله این مقال نیست اما در این سیرحرکتی امام همواره با خواندن خطبه ها و گفتگو با افرادی که گمان برتاثیرگذاری آنان در احوال مسلمین داشت تاکید بر انجام اصلاحات داشت، و درهنگامه کربلا که دیگر از انجام اصلاحات مایوس گشت در گفتگو با سرداران سپاه یزید خواستار این شد که اجازه دهند بدون جنگ و خون ریزی بسوی سرزمینی دیگر برود چرا که او هیچگاه « کرامت انسانی » اش را، که ودیعه ای الهی است، در بیعت اجباری با نماد ظلم و ضلالت یعنی یزید زیر پا نخواهد نهاد، و وقتی کار بجایی رسید که: ” آگاه باشید که آن پست فرزند پست مرا بین مرگ و ذلت مخیّر گذارده، و دور باد از من ذلت “، مرگ و ” شهادت ” را با رویی باز می پذیرد تا « کرامت انسان » را پاس دارد و اینگونه به همه انسانها پیام دهد: ” اگر شما را دینی و آیینی نیست، و از روز معاد نمی ترسید، پس در زندگی دنیا آزاده باشید

« کرامت انسان » به آزادگی و حق انتخاب اوست، و این به خمیرمایه و سرمایه الهی آدمی، که همانا برخورداری از روح خدایی و مقام خلیفه الهی انسان است، برمی گردد و دستیابی به جامعه توحیدی و عادلانه جز برپایه ارزش نهادن به « کرامت انسان » و تحقق ساختاری حقوقی و حقیقی براین مبنا ممکن و میسّر نمی شود. یزید با زور و ارعاب می خواست از امام حسین بیعت بگیرد و برحق انتخاب و آزادگی او خط بطلان کشد و « کرامت انسانی » اورا زایل نماید و امام حسین برای پاسداشت این کرامت تا شهادت به پیش رفت تا به همه انسانها بیاموزد که مرگ با عزت بر زندگی با ذلت برتری دارد بگونه ای که این مرگ را اینگونه توصیف می کند: ” مرگ برای فرزندان آدم همچون گردنبندی است برگردن دختر جوان

بزبان امروزی امام حسین برای دفاع از حق رای و انتخاب خود ( و در یک کلام حقوق شهروندی ) دست به حرکت اعتراضی مدنی و اصلاحی زد و دراین مسیر بهمراه یاران و خانواده اش تا شهادت پیش رفت. امام حسین با خونش اینرا درتاریخ ثبت کرد نظام سیاسی که می خواهد بنام اسلام باشد نمی تواند با زور و ارعاب از شهروندانش بیعت و رای بگیرد، و نظام اسلامی نمی تواند جز برپایه رای و انتخاب آزادانه شهروندان معنای وجودی و تحقق عینی یابد عمق پیام حرکت امام حسین از مدینه تا کربلا و عاشورا تمرکز بر حق آزادگی و انتخاب انسان است، و از اینرو همه یاران امام که در کربلا زنده ماندند و یا آنانی که پس از عاشورا به این حرکت پیوستند تمام توش و توان خود را برای پیام رسانی حرکت « امام حسین و کرامت انسان » بکار بستند، و در سایه این تلاش بوده است که واقعه عاشورا پس از گذشت قرنها همچنان می درخشد و بر عدالتخواهان و آزادگان نور و گرما و شور می بخشد. و ما اگر می خواهیم در زمره یاران و همراهان آن سرورآزادگان و سالار شهیدان باشیم باید ارزش « کرامت انسانی » خود را بشناسیم و همچون امام آنرا پاس بداریم و در هرحال تسلیم ظلم و جور و زور و ارعاب نشویم و خود را ارزان به دنیا و دنیاطلبان نفروشیم. و باید بدانیم عزاداری برحسین و بر سرو سینه زدن و … بسیار آسان است اما حسینی بودن بسیار دشوار!

ضمن توصیه به خواندن کتاب ” جامعه و تاریخ ” آیت الله شهید مطهری و بدون آنکه بخواهم به جزئیات مباحث مطرح شده در آن بپردازم فقط برای ورود به بحثی که مد نظر دارم به فرازهایی از این کتاب اشاره می کنم. آیت الله شهید مطهری در پاسخ به این سئوال که: ” آیا جامعه، وجود اصیل و عینی دارد؟” چهار گونه نظریه را مطرح می کند اما این پاسخ را منطبق با آموزه های اسلامی می داند: ” جامعه مرکب حقیقی است از نوع مرکبات طبیعی، ولی ترکیب روحها و اندیشه ها و عاطفه ها و خواستها و اراده ها و بالاخره ترکیب فرهنگی نه ترکیب تن ها و اندامها

همچنانکه عناصر مادی در اثر و تاثیر وتاثر با یکدیگر زمینه پیدایش یک پدیده جدید را فراهم می نمایند و به اصطلاح فلاسفه، اجزاء ماده پس از فعل و انفعال و کسر و انکسار در یکدیگر و از یکدیگر، استعداد صورت جدیدی می یابند و به این ترتیب مرکب جدید حادث می شود و اجزاء با هویت تازه به هستی خود ادامه می دهند، افراد انسان که هرکدام با سرمایه ای فطری و سرمایه ای اکتسابی از طبیعت، وارد زندگی اجتماعی می شوند، روحا در یکدیگر ادغام می شوند و هویت روحی جدیدی که از آن به « روح جمعی » تعبیر می شود، می یابند. این ترکیب، خود یک نوع ترکیب طبیعی مخصوص به خود است که برای آن شبیه و نظیری نمی توان یافت

این ترکیب از آن جهت که اجزاء در یکدیگر تاثیر و تاثر عینی دارند و موجب تغییر یکدیگر می‌گردند و اجزاء هویت جدیدی می یابند، ترکیب طبیعی و عینی است، اما از آن جهت که « کل » و مرکب به عنوان یک « واحد واقعی » وجود ندارد با سایر مرکبات طبیعی فرق دارد. یعنی در سایر مرکبات طبیعی، ترکیب، ترکیب حقیقی است زیرا اجزاء در یکدیگر تاثیر و تاثر واقعی دارند و هویت افراد هویتی دیگر می گردد و مرکب هم یک « واحد » واقعی است، یعنی صرفا هویتی یگانه وجود دارد، کثرت اجزاء تبدیل به وحدت کل شده است .اما در ترکیب جامعه و فرد، ترکیب، ترکیب واقعی است، زیرا تاثیر و تاثر و فعل و انفعال واقعی رخ می دهد و اجزاء مرکب که همان افراد اجتماعند، هویت و صورت جدید می یابند، اما به هیچوجه کثرت تبدیل به وحدت نمی شود و « انسان الکل » به عنوان یک واحد واقعی که کثرتها در او حل شده باشد وجود ندارد، انسان الکل همان مجموع افراد است و وجود اعتباری و انتزاعی دارد. ” (صص٢٠و٢١)

آیت الله شهید در ادامه می آورد: ” جامعه اگر وجود حقیقی داشته باشد، قهرا قوانین و سنن مخصوص به خود دارد …اولا جامعه به حکم اینکه خود از نوعی حیات جمعی مستقل از حیات فردی برخورداراست – هرچند این حیات جمعی وجود جدایی ندارد و در افراد پراکنده شده و حلول کرده است – قوانین و سننی مستقل از افراد اجزاء خود دارد که باید شناخته شود و ثانیا اجزاء جامعه که همان افراد انسانند – برخلاف نظریه ماشینی – استقلال هویت خود را به طور نسبی از دست داده حالت ارگانیزه پیدا می کنند. ولی در عین حال استقلال نسبی افراد محفوظ است زیرا حیات فردی و فطرت فردی و مکتسبات فرد از طبیعت به کلی در حیات جمعی حل نمی گردد. و در حقیقت مطابق این نظریه انسان با دو حیات و دو روح و دو « من » زندگی می کند. حیات و روح و « من » فطری انسانی که مولود حرکات جوهری طبیعت است و دیگر حیات و روح و « من » جمعی که مولود زندگی اجتماعی است و در «من» فردی حلول کرده است. وعلیهذا برانسان هم قوانین روانشناسی حاکم است و هم سنن جامعه شناسی. ” (ص ٢۷)

این آیه الهی که: ” همانا خداوند حال هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که خود آن قوم حالشان را تغییر دهند. “(سوره رعد آیه ١١) در برگیرنده همین حیات و روح « من » فردی و جمعی جامعه است چرا که ایندو « من » در یک رابطه ارگانیکی و دیالکتیکی جریان تحول در جامعه را رقم زده و به پیش می برند. در شرایط کنونی جامعه ما شناخت ایندو « من » برای شناخت وضعیتی که در حال جریان است از سوی نیروهای سیاسی و به ویژه حاکمیت اهمیت وافر و تعیین کننده دارد، چرا که نوع برخورد ها و رویکردها با این وضعیت می تواند ناشی از این شناخت و تحلیل باشد. قطعا اگر حاکمیت قادر به درک و شناخت این حیات و روح فردی و جمعی سازنده شاکله غالب جامعه کنونی ما نباشد و این امر را متوجه نباشد که « جامعه پیچیده » کنونی را نمی شود با « شیوه های اقتدارگرایانه » و آمرانه اداره و مدیریت کرد، راه به جایی نمی برد جز افزودن بر شکاف دولت – ملت و زمینه سازی آسیب های بیشتر اجتماعی و سیاسی. حاکمیت باید با شناخت درست جامعه خود را با روح زمانه حاکم براین حیات فردی و جمعی همساز و همراه کند و به قول امام علی ” فرزند زمان خویشتن باشد

قطعا توان و تخصص کالبد شکافی همه مولفه هایی که می تواند روح و حیات غالب « من » فردی و جمعی کنونی جامعه ما را توضیح دهد، از عهده فردی برنمی اید، و پرداختن به این مقوله در دامنه یک بحث جمعی و با حضور دانشمندان و متخصصان حوزه های مختلف علوم انسانی قابل احصا و جمع بندی است، و انتظار رفته و می رود دستگاههای حکومتی با دعوت از صاحبنظران و اندیشمندان و متخصصان رشته های مرتبط علمی به شناخت این روح غالب پرداخته و حاکمیت را در جهت همراهی با این روح زمانه حاکم بر جامعه ما، و نه تقابل و رویارویی با آن، یاری دهند و تدبیر و تجهیز نمایند. خلاصه اینکه جامعه ایران همانند جامعه چین و برخی کشورهای آسیای غربی نیست که بشود با نظریه هایی از قبیل ” دیکتاتوری مصلح ” یا ” استبداد استدلالی ” و…، که در حاقش بر « شیوه های اقتدارگرایانه » در اداره جامعه و حکومت تکیه و تاکید دارد، آنها را اداره کرد و به سر منزل مقصود رساند. جامعه ایران را فقط با تکیه به شیوه های مشارکت جویانه و مردمسالارانه می توان به نحو بهینه اداره و از ” جامعه جنبشی ” هر از گاه دور کرد

حاکمیت باید براین نکته متفطن و متوجه باشد که حدود ۸۰ درصد جمعیت کنونی کشور زیر چهل سال دارند و ترکیب جمعیتی کشور نسبت به دوران انقلاب و نسل انقلاب پوست اندازی کرده است. پاسخگویی به نیازهای مادی و معنوی این نسل که خاطره چندانی از رژیم گذشته و انقلاب و جنگ نداشته و در سپهر جهانی زیست می کند انرژی و توان بسیار و شیوه های نو در حکمرانی و اداره کشور می طلبد. بطور اشاره و همچنانکه بارها گفته شده ورود اینها به بازار کار در سالهای پیش رو همچون یک سونامی است و سرمایه گذاری فراوان نیاز دارد. اینها نسلی هستند که بدنبال زندگی اند و دل به خواسته هایی دارند که در زندگی امروز آنها بازتاب داشته باشد و بنابراین با تکیه برکارنامه گذشته نظام و ادامه « شیوه های اقتدارگرایانه » و آمرانه دراداره حکومت نمی توان اینها را راضی کرد. عدم پاسخگوئی به نیاز مشارکت و اشتغال و زندگی اینان ” لشکر ذخیره آشوب ” ی را می سازد که آماده ورود به هر شورشی است! هم اینها بودند که با حضور فعال در انتخابات ریاست جمهوری اخیر و انتخاب روحانی به امید پاسخگویی به خواسته هاشان برای کشور فرصت سازی کردند و به حاکمیت پیام روشن تغییر برای بهبود اوضاع دادند. در واقع فرصت دولت روحانی فرصت مغتنمی بود برای حاکمیت جمهوری اسلامی در انجام اصلاحات و بهسازی امور در انطباق با ” شیوه های حکمرانی خوب ” و فاصله گیری از « شیوه های اقتدارگرایانه » و آمرانه دراداره امور کشور که متاسفانه بهر دلیل تاکنون تحقق نیافته است. گروه ها و افرادی که همچنان به اعمال « شیوه های اقتدارگرایانه » حکومتی فکر می کنند باید اینرا دریابند و بدانند که از دست دادن فرصت ها قطعا حاکمیت و کشور و جمهوری اسلامی را با مشکلات و دشورای های بیشتری مواجه و آینده نامعلومی را تصویر خواهد کرد

نویسنده بارها در مطالب خود یادآور شده است که با این « جامعه پیچیده » و با این حیات و روح های متنوع و متکثر، چه در قالب فردی و چه درقالب جمعی، نمی شود مکانیکی و با « شیوه های اقتدارگرایانه » و از موضع ارعاب و سرکوب و بگیر و ببند مواجه شد بلکه باید در قالبی متناسب با روح و شأن زمانه عمل کرد. مصالح جامعه انسانی بگونه ای نیست که همچون موم در دست حاکمان قابل شکل دادن باشد بلکه هنر حاکمان و مدیران هر کشور و نظامی این می تواند باشد که با درک و دریافت درست روح زمانه حاکم بر« من » فردی و جمعی جامعه راهی را بروی آنها بگشایند تا « من » های فردی بتوانند براحتی در درون « من » جمعی و در راه رشد و تعالی فردی و اجتماعی بحرکت درآیند و با رضایت و طیب خاطر به سرمنزل مقصود عدالت و کمال ره برند. غایت و هدف خدا از ارسال رسل و انزال کتب جز براین پایه نبوده است و طبعا تشکیل حکومت دینی و نظام جمهوری اسلامی ایران جز این نبوده و نمی تواند باشد.

اگر به سراغ نوجوانان و جوانان امروز جامعه‌مان برویم و از آنها سئوال کنیم چه افقی برای زندگی خود در سال‌های پیش رو ترسیم می‌نمایند، چه پاسخی می‌دهند؟ به عبارت دیگر نگرش آنان نسبت به آینده‌ای که می‌خواهند در آن زندگی کنند، چیست؟ آیا نسبت به آینده خود و جامعه‌ای که در آن زندگی می کنند خوشبین و امیدوارند یا بدبین و نا امید؟ آیا بهبود و پیشرفت و دستیابی به آرزوهای خود را محتمل می‌دانند یا ناممکن؟ آیا استفاده از فرصت‌های رشد و تعالی در جامعه برای رسیدن به ثروت، منزلت و قدرت را برابر و ممکن می‌دانند یا نابرابر و غیرممکن؟ و آیا …

امروزه همه اهل مطالعه و نظر با شاخصی به نام « امید به زندگی » آشنایی دارند. این شاخص که یکی از شاخص‌های جهانی برای رتبه‌بندی توسعه یافتگی کشورها به شمار می ‌رود نشانگر آن است که در هر کشور یک نوزاد در بدو تولد چند سال امکان حیات و زندگی دارد. از زمانی که این شاخص تعریف و بنیان نهاده شد کشورهای جهان تلاش کردند با فراهم آوردن امکانات زیستی و بهداشتی بیشتر و بهتر، به ویژه برای دهک‌های پایین درآمدی، امکان حیات و زندگی بیشتر را به ویژه برای شهروندان خود دامن زنند تا در رده‌بندی جهانی رتبه بهتری را به خود اختصاص دهند. برپایه گفته مدیرکل دفتر جمعیت مرکز آمار ایران متوسط طول عمر یا همان شاخص امید به زندگی از ۵۹ سال در اوایل انقلاب به ٧۴ سال رسیده که ٧۵ و نیم سال برای خانم‌ها و ٧۲ و نیم سال برای آقایان است. ایران درآخرین گزارش سازمان بهداشت جهانی در رتبه‌بندی این شاخص در میان ۱۹٣ کشور رتبه ١٠۶ را دارا شده است. برپایه این گزارش شاخص « امید به زندگی »‌ برای زنان ۷۵ و برای مردان ۷۲ سال بوده است. یعنی هر نوزادی که اکنون پا به عرصه حیات در خانوارهای ایرانی بگذارد، اگر دختر باشد ۷۵ و اگر پسر باشد ۷۲ سال « امید به زندگی » برایش وجود دارد و می ‌تواند امیدوار باشد که به این سن دست یابد. اما سئوال مهمتر این است که با این « امید به زندگی » محتوا و کیفیت زندگی شهروندان ایرانی چگونه خواهد بود؟ و هر فرد چه افقی را برای محتوا و کیفیت زندگی خود می ‌تواند متصور باشد؟ و به ویژه در دوران نوجوانی و جوانی که افراد خطوط اصلی زندگی آینده و در پیش رویشان را ترسیم و در مسیر آن به حرکت در می آیند چقدر امیدوار به تحقق آنچه ترسیم کرده‌اند، هستند؟

در این باره توجه به این گزارش بسی جای تامل و تدبر دارد. دکتر عیسی علیزاده معاون فرهنگی جهاددانشگاهی اظهار کرد وضعیت رضایت از زندگی مردم ایران روند کاهشی داشته است. وی در آستانه سی و نهمین سالگرد تاسیس جهاددانشگاهی در گفت‌وگویی با ایسنا، با اشاره به نظرسنجی ‌های مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، گفت: نظرسنجی ها نشان می‌ دهد وضعیت «رضایت از شرایط زندگی» ایرانیان از آذر ١٣۹۴ تا مهر ١٣۹٧، روند کاهشی داشته است. از مردم پرسیده شده است « با درنظر گرفتن همه چیز وضعیت و شرایط زندگی خود را چگونه ارزیابی می کنید؟ » پاسخگویان باید از صفر تا ١٠ به شرایط زندگی خود نمره می دادند. صفر نشانگر بدترین و ١٠ نشان دهنده بهترین وضعیت زندگی است. یافته ها و نتایج نظرسنجی ملی ایسپا در آذرماه ١٣۹۴ نشان داد میانگین نمره رضایت از زندگی (در بازه صفر تا ١٠) برابر ٣.۶ است که این رقم در مهرماه ١٣۹٧ به عدد ۶.٣ رسیده است

نتایج برخی پیمایش‌ها و نظرسنجی‌ها هم در خصوص نگرش جوانان نسبت به آینده نیز نشان می‌دهد که در پیمایش ” سرمایه اجتماعی ” (١٣۸۵) حدود ۴۴ درصد جوانان معتقد بودند وضعیت آینده جامعه بهتر خواهد شد و حدود ٣١ درصد گفته بودند آینده کشور بدتر خواهد شد. نگرش جوانان در سال ۹٣ وفق نظرسنجی ایسپا تغییر می‌کند یعنی ۴۴ درصد جوانان معتقد بودند وضعیت کشور روز به روز بدتر می‌شود و فقط ۴٧ درصد معتقد بودند وضع کشور رو به بهبود است که امید آنها به بهبود وضعیت کشور در مقایسه با سال ۸۵، ١٧ درصد کاهش پیدا می‌کند. با همین روند میزان امیدواری جوانان به بهبود وضعیت کشور در آخرین پیمایش‌سال ۹٧ به پایین‌ترین سطح می‌رسد و بیش از نیمی از آنها (١.۶۴ درصد) اظهار داشته‌اند وضعیت کل کشور روز به روز بدتر می‌شود. بنابر یافته‌های مذکور، مشاهده می‌شود که جوانان ایرانی نگرش مثبتی نسبت به آینده ندارند. تغییر نگرش جوانان نسبت به آینده کشور در مقایسه با دهه گذشته قابل توجه و تأمل است یعنی اگر در اواسط دهه ۸۰، ٣۰ درصد نسبت به آینده بدبین بودند در شرایط کنونی، این میزان تقریبا دو برابر شده است. بدیهی است وقتی در جامعه‌ای مسائل اجتماعی و اقتصادی از قبیل تبعیض، توزیع ناعادلانه درآمدها و فرصت‌ها، بی‌ثباتی اقتصادی،گرانی و تورم، فرسایش سرمایه اجتماعی بویژه بعد اعتماد نهادی، مخاطرات زیست محیطی، انواع ناهنجارهای اجتماعی و … وجود داشته باشد، در چنین جامعه‌ای نمی‌توان انتظار داشت جوانان و نسل‌های آینده، یک زندگی همراه با آسایش، امید، شادمانی و احساس خوشبختی را در آینده نزدیک انتظار بکشند. از اینرو لازم است سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های انجام شده تاکنون توسط حاکمیت باید بایک بازنگری کامل تدوین و اجرایی شود و با ارزیابی سالیانه، بتوان نقاط ضعف و قوت برنامه‌ها و سیاست‌ها را شناخت تا بتوان در برآیند این تغییر رویّه، شاهد تغییر مثبت نگرش جوانان نسبت به وضعیت « چشم انداز زندگی » شان شد.

« چشم انداز زندگی » شاخصی است که در پاسخگویی به این وضعیت مطرح می ‌شود و البته شاخصی کِیفی و نه کَمّی است. شاخصی است که از درون نگرش و رفتار شهروندان هر کشوری و با تکیه بر نظر سنجی های علمی می ‌توان آن را به طور نسبی دریافت و با تکیه بر آن به تحلیل وضعیت موجود و اصلاح آن پرداخت. اصلی ترین موئلفه دراین باره حس شهروندان نسبت به « عدالت » است، و یکی از اصلی ترین زمینه‌های تحقق « عدالت » در هر جامعه‌ای، که امروزه کمترین اختلافی درباره آن میان نظریه‌ پردازان اقتصادی و اجتماعی وجود ندارد، ایجاد فرصت‌های برابر برای شهروندان در عرصه اجتماع برای رشد و تعالی است. اگر دستیابی به ثروت، منزلت، قدرت و زندگی بهتر را انگیزه اصلی فعالیت‌ها و تلاش انسان‌ها بدانیم، در این مسیر آیا همه شهروندان از فرصت‌های برابر برخوردارند؟ و « چشم انداز زندگی » برای هر یک چیست؟

این را می ‌دانیم که « چشم اندازهای زندگی » افراد متاثر از سه نوع امکان هستند:

۱-  طبقه اجتماعی خاستگاه شهروندان : طبقه‌ای که در آن به دنیا می ‌آیند و تا سن بلوغ عقلانی در آن پرورش می‌یابند.

۲-  مواهب فطری شهروندان (در مقایسه با مواهب بالفعل آنها) و فرصت‌های ایشان برای پرورش این مواهب که متاثر از طبقه اجتماعی خاستگاه آنهاست.

۳-  بخت و اقبال مساعد یا نامساعد، یا شانس خوب یا بد شهروندان در جریان زندگی (چگونگی متاثر شدن آنها از بیماری و تصادف، و فرضا، از ادوار بیکاری غیرارادی و رکود اقتصادی

ملاحظه می ‌شود که حتی در شرایط یک جامعه بسامان و عادلانه نیز « چشم اندازهای زندگی » ما به شدت متاثر از امکان‌های اجتماعی، طبیعی و غیرمنتظره،‌ و نیز نحوه‌ای است که ساختار اساسی جامعه و شیوه حکمرانی، از راه ایجاد نابرابری ‌ها، از این تحولات برای دستیابی به اهداف اجتماعی معین استفاده می ‌کند. اما درعین حال نظام سیاسی مستقر باید بداند اگر از نابرابری هایی که بر اثر این امکان ها در « چشم اندازهای زندگی » شهروندان به وجود می آید غافل شود و اجازه دهد که این نابرابری ها تشدید شوند و نتواند سیاستها و مقررات لازم را برای حفظ و ارتقای « عدالت » در جامعه وضع کند آنگاه افراد با « چشم انداز زندگی » مثبت و امیدوار کننده ای مواجه نخواهند بود، همچنانکه در بالا بدان اشاره شد، و برشماری پیامدهای زیانبار تفصیلی آن برای کشور و نظام سیاسی مقالی دیگر می طلبد، اما زیانبارترین این پیامدها احساس ” تبعیض ” و ” ناامیدی ” از بهبود است که به شهروندان درعرصه عمومی و ملی دست می دهد. وجه بارز این ” تبعیض ” و ” نا امیدی “ها را می توان در تبعیض های جاری مذهبی، قومی، جنسیتی،… و سیل مهاجرت از کشور، که در قالب تقسیم شهروندان از سوی حاکمیت به ” خودی ” و ” غیرخودی ” صورت بندی و اجرایی می شود، مشاهده کرد

در نظام های مردمسالار انتخابات فرصتی برای ارائه « چشم اندازهای زندگی » تازه در قالب برنامه های انتخاباتی به شهروندان است. هرچند نظام انتخاباتی کنونی در کشورمان با استانداردهای یک نظام مردمسالار فاصله بسیار دارد، و ایضاً انجام انتخاباتش بگونه ای نمایشی است، اما باز هم فرصت انتخابات می تواند گامی برای ارائه « چشم انداز های زندگی » بهتر از سوی نامزدهایی باشد که می خواهند آینده بهتری را در قالب برنامه های اعلامی برای شهروندان ایرانی بسازند. و برپایه آنچه آمد هسته اصلی این برنامه باید تحقق « عدالت » درهمه ابعاد و جوانب زندگی باشد بگونه ای که بتواند اعتماد قاطبه شهروندان به رفع تدریجی انواع و اقسام ” تبعیض ” ها را جلب نماید. سوگمندانه شیوه عمل شورای نگهبان در چینش نامزدهای انتخاباتی با عمال نظارت استصوابی، انتخابات ها را از رقابت سالم و آزاد و منصفانه حداقلی تهی کرده و کمترین امکانی امکانی برای ارائه برنامه ای وجود ندارد و معنایش این است که انتخابات در ایران دیگر به عنوان نقطه امیدی برای تعییر وضعیت و ارائه « چشم انداز های زندگی » بهتر عمل نمی کند، در اینصورت آیا شهروندان ایرانی و به ویژه جوانان و نوجوانان با چشم اندازی تیره و تاری برای آینده خود مواجه نخواهند بود؟ و آیا در پی رهایی از این وضعیت به هر طریق و شیوه ای برنخواهند آمد؟ و آیا…