هرکشوری در پی حداکثر کردن امنیت و منافع ملی خود است، و این را در سایه برنامه ای که در برگیرنده مجموعه ای از سیاست ها در عرصه داخلی و خارجی است، پی می گیرد. در علم سیاست و روابط بین الملل پیوند وثیقی بین سیاست های داخلی و خارجی یک کشور قائلند و سیاست خارجی را ادامه سیاست داخلی برای تامین امنیت و منافع ملی می دانند، و از این رو معمولا اولویت سیاست خارجی هر کشور در روابط با همسایگان تعریف می شود، و به دیگر کشورها در سطح جهان توسعه می یابد. این قاعده کلی در مورد شکل گیری و اجرای سیاست خارجی کشورهاست اما اینکه در عرصه عمل هر کشور چقدر بتواند با اجرای مجموعه ای از سیاست ها برآورنده این هدف گذاری باشد، محل بحث و مناقشه است، و طبعا جمهوری اسلامی ایران هم از این قاعده و موضوع مستثنا نیست.

کالبد شکافی سیاست خارجی ایران در سالهای پس از انقلاب و فرار و فرودهایی که دراین باره به ویژه در روابط با همسایگان داشته است بحث مبسوطی را می طلبد که در حوصله این مقال نیست اما در ادامه تلاش خواهم کرد به « روابط ایران و همسایگان » پس از روی کارآمدن دولت روحانی از میانه سال ۹۲ و در پیش گیری «سیاست خارجی تنش زدائی» به جای «سیاست خارجی تهاجمی» دولت احمدی نژاد بپردازم تا معلوم شود پس از گذشت بیش از شش سال از عمر این دولت اجرای این سیاست چه دستاوردی برای کشور بهمراه داشته است؟ و چقدر توانسته به تامین امنیت و منافع ملی منجر شود؟

ایران از شمال با کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با ترکیه و عراق همسایه‌است، و همچنین از شمال به دریای خزر (همسایه روسیه و قزاقستان) و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان(همسایه با کویت، عربستان سعودی، بحرین، قطر، امارات و عمان) محدود می‌شود، که این دو منطقهٔ از مناطق مهم استخراج نفت و گاز در جهان هستند. ملاحظه می شود که ایران به لحاظ همسایگی با پانزده کشور و پل ارتباطی بین شرق و غرب آسیا و قاره آسیا با اروپا ازموقعیت جغرافیای سیاسی بسیار ممتازی برخوردار بوده و می تواند نقشی راهبردی در عرصه سیاست و اقتصاد این منطقه داشته باشد.

روابط با همسایگان جنوبی

بااینکه روابط ایران با همسایگان جنوبی دراین دوران تابع قاعده روشنی نبوده و بیشتر اقتضائی و بستگی به شرایط هر کشور قبض و بسط یافته، اما درمجموع نسبت به قبل رو به بهبود نرفته است به گونه ای که هیچ یک از این کشورها را نمی توان متحد استراتژیک یا دوست نزدیک ایران نامید. متاسفانه پس از تنش زائی بین ایران و عربستان، به ویژه پس از حمله به سفارت این کشور در تهران توسط جمعی که خودسر نامیده شد، باضافه مسائل منطقه ای و یمن، موجبات نوعی همگرائی عربستان با سیاست های خصومت آمیز آمریکا و اسرائیل علیه کشورمان را دامن زده و بر روابط با همسایگان جنوبی سایه افکنده است، و بدلیل تناقض درونی سیاست خارجی ایران دراین ناحیه به ایجاد سوء تفاهم و سوء ظن میان ایران و برخی کشورهای جنوبی دامن زده، بگونه ای که اکنون روابط ایران با برخی کشورهای جنوبی در شرایط بدی نسبت به همه سالهای پس از انقلاب بسر می برد.

در این میان عمان تنها کشوری است که تلاش کرده روابط دوستانه سنتی خود را با ایران حفظ نموده و هراز گاهی به عنوان میانجی میان ایران و آمریکا ایفای نقش نماید. درعین حال این کشورها درقالب تشکل «شورای همکاری خلیج فارس» از سویی، و ارتباط و اتحاد استراتژیک با کشورهای قدرتمند غربی به ویژه آمریکا از سوی دیگر به تنظیم روابط با ایران می پردازند که پس از روی کارآمدن ترامپ درآمریکا کاملاً در همگرائی با این کشور قرار گرفته و دراعمال تحریم های یک جانبه آمریکا علیه ایران وارد عمل شده اند. در مجموع روابط ایران با همسایگان جنوبی تعریف چندانی ندارد اگر نگوئیم سرد و خصمانه است.

روابط با دو همسایه غربی

ایران که با حمایت از مخالفان صدام (در قالب تشکل های شیعیان و کردها) بدنبال جاپایی درعراق می گشت، پس از سقوط رژیم بعثی توسط آمریکا و متحدانش تلاش کرد که از طریق این تشکل ها جای پای خودش را درنظام سیاسی برآمده از این واقعه محکم نماید، و درعین حال روابط اقتصادی و سیاسی اش را با این کشور گسترش دهد. اگرچه روابط ایران و عراق در سایه اکثریت جمعیت شیعه این کشور دوستانه است اما با حضور مستشاری نظامی ایران در مقابله با داعش و شکستی که به آنها وارد شد بر دامنه حضور و نفوذ ایران در این کشور افزوده شده است. درعین حال باید توجه داشت که این روابط تحت تاثیر روابط عراق و غرب به ویژه آمریکا قرار دارد بگونه ای که هرگز نمی توان عراق را متحدی استراتژیک برای ایران در مناقشه با آمریکا دانست، هرچند این کشور می تواند به عنوان مجرایی تنفسی برای ایران برای شکستن تحریم های یک جانبه آمریکا عمل کند همچنانکه ایران این نقش را برای عراق در دوران تحریم ها علیه آن کشوربازی کرد. سفر اخیر روحانی به عراق را باید در چارچوب چنین شرایط و وضعیتی دید و قطعاً می تواند درنزدیکی هرچه بیشتر دوکشور و توسعه روابط سیاسی و اقتصادی موثر باشد.

روابط ایران با ترکیه درهمه سال های پس از انقلاب به لحاظ اقتصادی و سیاسی خوب بوده است، و هرچند ترکیه بیشترین سود را از این روابط برده، اما ایران درهرحال ترجیح به حفظ این روابط داده است. پس از روی کار آمدن دولت اسلامگرا در ترکیه، این کشور بگونه ای رقیب ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران درمیان کشورهای اسلامی شده و در سال های اخیر، این رقابت وجهی علنی یافته است. با این حال حجم روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور قابل توجه است. با توجه به اینکه ترکیه عضو ناتوست، و درپی عضویت در اتحادیه اروپا، و روابط با آمریکا دارد، طبعا نمی تواند متحدی استراتژیک برای ایران باشد و حداکثر در حد روابط دوستانه با ایران می تواند عمل نماید.

روابط با همسایگان شمالی

روابط ایران با آذربایجان بدلیل مسائل قومی و مذهبی تیره، ولی با ارمنستان دوستانه است. با ترکمنستان هم روابط عادی است. ایران از طریق دریای خزر با قزاقستان و روسیه همسایه می شود و هرچند موضوع تقسیم دریای خزر پس از فروپاشی اتحاد شوروی بین پنج کشور ساحلی این دریا( ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان) همچنان محل مناقشه و حل ناشده باقی مانده است اما ایران به حفظ روابط عادی خود با قزاقستان ادامه داده و درعین حال به ارتقاء روابط دوستانه با روسیه پرداخته است.

در دوره دولت روحانی ایران تلاش کرده از طریق ارتقای روابط اقتصادی و تجاری و سیاسی با روسیه، این کشور را به متحد خود تبدیل کند، و از سوی دیگر روسیه در پی تامین منافع خود از طریق مداخله در منطقه خاورمیانه و به ویژه در سوریه میل به بازیگری میانجی و بعضا امتیازگیری از غرب با برگ ایران را به نمایش گذاشته است. خلاصه اینکه در میان همسایگان شمالی نیز هیچیک را نمی توان متحد استراتژیک ایران قلمداد کرد، وروابط با این کشورها درتناسب با شرایط دچار قبض و بسط بوده است.

روابط با دوهمسایه شرقی

ایران هزینه سنگینی را در رابطه با افغانستان پس از اشغال این کشور توسط شوروی و ایضا پس از روی کارآمدن طالبان متحمل شده است، و از اینرو در همراهی با نیروهای خارجی در سرنگونی طالبان و استقرار نظام سیاسی جدید عمل کرده تا بتواند جاپایی در این کشور برای تامین امنیت و منافع ملی داشته باشد. روابط ایران با افغانستان دوستانه است اما این روابط تحت تاثیر روابط افغانستان با کشورهای غربی به ویژه آمریکا قرار دارد و از اینرو برغم روابط دوستانه و نزدیک این کشور نمی تواند متحدی استراتژیک برای ایران بشمار آید و حتی نقشی حمایتگرانه از ایران در مناقشه با آمریکا داشته باشد.

روابط ایران با پاکستان بطور تاریخی و سنتی دوستانه بوده و هم اکنون نیز دوستانه است اما با توجه به پیوندهایی که این کشور با غرب و به ویژه آمریکا و عربستان دارد طبعا متحدی استراتژیک برای ایران بشمار نمی آید هرچند مرزهای این کشور و افغانستان می تواند به عنوان مجرایی تنفسی برای جابجایی و قاچاق کالا و شکستن تحریم های اقتصادی به ایران کمک نماید.

برپایه آنچه بطور اختصار آمد بخوبی می توان دریافت که معدل « روابط ایران و همسایگان » به رغم پیگیری «سیاست خارجی تنش زدائی» دولت روحانی از میانه سال ۹۲ بدینسو بدلیل برخی مشکلات درونی نتوانسته است تغییر چندانی را نسبت به قبل بوجود آورد بگونه ای که هم اکنون ایران هیچ متحد استراتژیکی در میان همسایگانش ندارد، و به نوعی شبح سیاست خصمانه آمریکا علیه ایران بر روابط کشورمان با کشورهای همسایه (بجز روسیه) سایه افکن بوده است، و از اینرو در جمع بندی می توان گفت پیگیری و اجرای «سیاست خارجی تنش زدائی» دولت روحانی هرچند توانسته در سایه دستیابی به قرارداد برجام به تامین حداقلی از امنیت و منافع ملی ایران مدد رساند و جایگاه کشورمان را در دریای طوفانی حوادث منطقه و جهانی تثبیت کند، اما عقل سیاسی و حکومتداری حکم به پایبندی حاکمیت به همه الزامات این سیاست و نقش یگانه دولت و وزارت خارجه در تنظیم روابط با دیگر کشورها می دهد اگر تامین حداکثر امنیت و منافع ملی راهنمای عمل حاکمیت باشد. دراین عرصه بازنگری در روابط با همسایگان و تنش زدائی هرچه بیشتر با آنها ضرورت تام دارد و اینکه بتوان تا آنجا که امکان دارد آنانرا به متحد استراتژیک ایران ارتقا داد.

استاد شهید مطهری در کتاب ” مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی ١ انسان و ایمان ” بحثی را ذیل عنوان ” انسان و حیوان ” این چنین شروع می کند:” انسان، خود نوعی حیوان است، از اینرو با جانداران دیگر مشترکات بسیار دارد؛ اما یک سلسله تفاوتها با هم جنسان خود دارد که اورا از جانداران دیگر متمایز ساخته و به او مزیت و تعالی بخشیده و اورا بی رقیب ساخته است. تفاوت عمده و اساسی انسان با دیگر جانداران که ملاک « انسانیت » او است و منشاء چیزی به نام تمدن و فرهنگ انسانی گردیده است در دو ناحیه است:” بینشها و گرایشها .” درادامه استاد به توضیح مشترکات و امتیازهایی که انسان را از حیوان متمایز می کند، پرداخته و می نویسد:” وجوه مشترک انسان با حیوان و وجوه امتیاز او از حیوان سبب شده که انسان دارای دو زندگی باشد، زندگی حیوانی و زندگی انسانی، و به تعبیر دیگر زندگی مادی و زندگی فر هنگی.”با همین نگاه استاد در ادامه بحث ذیل عنوان ” مکتب ، ایدئولوژی ” فعالیت های انسان را به دو گونه تقسیم بندی می کند: التذاذی و تدبیری، و در شرحش می نویسد:” فعالیت های التذاذی همان فعالیت های ساده ای است که انسان تحت تاثیر مستقیم غریزه و طبیعت و یا عادت – که طبیعت ثانوی است – برای رسیدن به یک لذت و یا فرار از یک رنج انجام می دهد. مثلا تشنه می شود و به سوی ظرف آب دست می برد، گزنده ای را می بیند و پا به فرار می گذارد، میل شدید به سیگار پیدا می کند و سیگار آتش می زند. اینگونه کارها، کارهایی است موافق و ملایم با میل و مستقیما با لذت و رنج سروکار دارد، کار لذت آور با نوعی جاذبه، انسانرا به سوی خود می کشد و کار رنج آور با نوعی دافعه انسان را از خود دور می سازد.

 فعالیت های تدبیری کارهایی است که خود آن کارها جاذبه یا دافعه ای ندارند و غریزه و طبیعت انسان را به سوی آن کارها نمی کشاند و یا از آنها دور نمی سازد، انسان به حکم عقل و اراده به خاطر مصلحتی که در آنها نهفته است و یا به خاطر مصلحتی که در ترک آنها می بیند آنها را انجام می دهد یا ترک می کند. یعنی علت غائی و نیروی محرک و برانگیزاننده انسان مصلحت است نه لذت. انسان از کارهای التذاذی در حین انجام کار لذت می برد ولی از کارهای مصلحتی لذت نمی برد اما از تصور اینکه گامی به سوی مصلحت نهایی – که خیر و کمال و یا لذتی در آینده است – نزدیک می شود، خرسند می گردد …انسان در فعالیت های تدبیری خود، همواره یک طرح و نقشه و یک تئوری را در مرحله عمل پیاده می کند. انسان هراندازه از ناحیه عقل و اراده تکامل یافته تر باشد، فعالیتهایش بیشتر تدبیری است تا التذاذی، و هراندازه به افق حیوانیت نزدیکتر باشد فعالیتهایش بیشتر التذاذی است تا تدبیری، زیرا فعالیت حیوان همه التذاذی است… فعالیت تدبیری، فرضا به اوج کمال خود برسد، برای انسانی شدن فعالیتهای انسان کافی نیست، فعالیت تدبیری انسان شرط لازم است؛ زیرا نیمی از انسانیت انسانرا عقل و علم و آگاهی و تدبیر تشکیل می دهد، اما شرط کافی نیست. فعالیت انسانی آنگاه انسانی است که علاوه بر عقلانی بودن و ارادی بودن، در جهت گرایشهای عالی انسانیت باشد و لااقل با گرایشهای عالی در تضاد نباشد، والاجنایت آمیزترین فعالیتهای بشری احیانا با تدبیرها و تیزهوشیها و مآل اندیشیها و طرح ریزی ها و تئوری سازیها صورت می گیرد. در اصطلاحات دینی اسلامی، نیروی تدبیر، آنجا که از گرایشهای انسانی و ایمانی جدا می شود و در خدمت اهداف مادی و حیوانی قرار می گیرد « نکرا » و « شیطنت » نامیده شده است. بگذریم از این جهت که فعالیت تدبیری، لزوما انسانی نیست، بلکه اگر بر محور هدفهای حیوانی باشد، از فعالیتهای التذاذی حیوانی خطرناکتر است. مثلا حیوانی به خاطر پرکردن شکم خود حیوانی یا انسانی را می درد، ولی انسان تدبیرگر حسابگر برای مقصودی در همین حد، شهرهایی را ویران و صدها هزار نفوس بیگناه را به آتش می کشد. 

مرحوم آیت الله شهید مطهری در کتاب ” نظری به نظام اقتصادی اسلام ” ذیل عنوان ” تعریف اقتصاد و مفاهیم اقتصادی ” به دو نوع رابطه اشاره دارند:”  روابط اقتصادی دو نوع است: روابط تکوینی و طبیعی، و روابط اعتباری و قانونی،( وبه عبارت دیگر دونوع اقتصاد داریم  اقتصاد طبیعی و اقتصاد برنامه ای ). روابط طبیعی عبارت است از یک سلسله روابط علی و معلولی که خواه ناخواه در امور اقتصادی پیش می آید، مثل روابط مربوط به عرضه و تقاضا و بهاء در اقتصاد آزاد و مبادله ای …اما روابط اعتباری و قراردادی عبارت است از قوانین مربوط به حقوق و مالکیتهای شخصی یا اشتراکی.

با بهره گرفتن از این فرازها بخوبی می توان دریافت که جوامع بشری می توانند دو نوع زندگی داشته باشند: « زندگی غریزی » و « زندگی حقوقی »، و البته همانطور که استاد شهید شرح می دهد تاریخ بشری حکایت گذر انسانها و جوامع از « زندگی غریزی » بسوی « زندگی حقوقی » است بگونه ای که می توان وضعیت جوامع کنونی جهان را در طیفی از ایندو نوع زندگی جای داد و طبعا جوامعی که به « زندگی حقوقی » نزذیکتر هستند در مرحله تکاملی و انسانی بالاتری بسر می برند. حال می خواهم در سایه آنچه تاکنون آمد این سئوال را مطرح کنم که جامعه ما در کجای این طیف قرار دارد؟

به نطرم فضای غالب در جامعه ما، برغم تغییر و تحولاتی که در تاریخ معاصر انجام گرفته است، بیشتر تعلق به « زندگی غریزی » دارد تا « زندگی حقوقی »، و از این نطر جامعه ما در مقایسه با بسیاری از کشورها عقب مانده است. تاریخ ما نشان می دهد که اولین تلاشها برای دستیابی به « زندگی حقوقی » تعریف شده در ایران ( قانون اساسی ) در نهضت مشروطه برداشته شد اما می دانیم که این تلاشها به رغم گذشت بیش از صد سال هنوز به نتیجه نرسیده و ما هنوز اندر خم یک کوچه قانونگرایی و حقوق شهروندی مانده ایم و آنچه جامعه ما را به پیش می برد فضای غالب « زندگی غریزی » است. درذات این زندگی انسان گرگ انسان است و هرکس فقط به بقا خود می اندیشد و بنابراین از رحم و مروت و انصاف و اعتماد و… در روابط اجتماعی و سیاسی خبری نیست و هرکسی در پی بیرون کشیدن گلیم خویش از آب است و دیگران تا آنجایی تحمل می شوند که بدرد اینها بخورند و…و برعکس در«زندگی حقوقی» همه انسانها صاحب حقند و به رشد و تعالی می اندیشند و برپایه حق و عدل راه می روند و همه در یک روابط حقوقی تعریف شده تحمل می شوند و یار و همکار یکدیگرند. متاسفانه صحنه های فراوانی که ما هرروز در جامعه و در رفتارها می بینیم، به ویژه رفتارهایی که از سوی نهادها و ماموران حکومتی با شهروندان، از جمله قوه قضائیه که باید معیار قانونگرایی و حقوقی باشند، نمایشگر« زندگی غریزی » است، و اگر جامعه ما بقا دارد و رشد و تعالی ندارد به این دلیل است. و تاسف بسیار باید خورد که جامعه ای که قرار بود برمدار دینداری بچرخد و حکومتی دینی را به مثابه یک الگوی نمونه و راهگشای سعادت و کمال بشری در قالب « زندگی حقوقی » برگرفته از اموزه های اسلامی به جهان عرضه دارد خود در قالب « زندگی غریزی » گرفتار مانده و اوضاع بگونه ای گشته است که حاکمیت برای بقای خود با پشت سرنهادن قالب حقوقی مورد توافق یعنی قانون اساسی، و با فراموشی فصل حقوق ملت و عدم اجرای مواد دیگری از این قانون که ضامن حقوق اساسی شهروندان است، می خواهد از طریق زور و ارعاب و بگیر و ببند و… ( غریزی ترین شیوه ) حکومت کند! و قطعا اینگونه نگاه و عمل راه بجایی نخواهد برد جز ادامه راه گذشته و گذشتگانی که اهل نظر بر بطلان و عقب ماندگی شان گواهی داده و می دهند، اما ظاهراً « زندگی غریزی » جائی برای عبرت آموزی از تاریخ نمی گذارد.

محتوا و حاق همه آموزه های اسلامی بر رشد و کمال انسان استوار است و استادشهید مطهری براین موضوع تاکید دارد که جامعه بشری جز برپایه « زندگی حقوقی » راه بسوی رشد و کمال نمی برد اما و صد اما که در جامعه ما چه در عرصه زندگی اجتماعی و سیاسی و چه در عرصه زندگی فردی آنچه غالباً راهبر ماست « زندگی غریزی » و نه « زندگی حقوقی » است، و تا زمانی که ما نخواهیم از این وضعیت عبور کنیم در دام این وضعیت گرفتار می مانیم و این نیاز به آگاهی و خودسازی و از خود گذشتگی و ایثار بسیار دارد. صحنه های عریانی از بی مسئولیتی و بدزبانی و خشونت و بی انصافی و کلاهبرداری و … که در فضای عمومی و خصوصی جریان دارد باید بیش از پیش همه ما را به تفکر و تامل وادارد و اینکه راه نجات ایران در عبور از « زندگی غریزی » به « زندگی حقوقی » می گذرد و مطالبه حاکمیت قانون و اجرای همین « قانون اساسی » موجود مبتنی براین نگاه بنیادی است اما طبعا پذیرش این مطالبه توسط آنانی که در سایه « زندگی غریزی » سوار بر اسب قدرت اند و در سرمستی قدرت غرق اند بسیار سخت و دشوار است، و ازاینرو وظیفه ماست که با کالبد شکافی هرچه بیشتر این موضوع فضایی را بسازیم تا همگان و از جمله حاکمان دریابند که زندگی کردن بر پایه « زندگی حقوقی » و رعایت حقوق شهروندان به نفع همه است، و در سایه اینگونه زندگی است که می توان راه رشد و پویایی و سعادت دنیوی و اخروی را بدست آورد، وگرنه آنگونه می شود که خداوند توصیف کرده است:” بگو آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم (۱۰۳) [آنان] کسانى‏ اند که کوشش‏شان در زندگى دنیا به هدر رفته و خود مى ‏پندارند که کار خوب انجام مى‏ دهند. (۱۰۴) سوره کهف